Siyasi baskı ve türlü zulümlere maruz kalan birçok kişinin “Her şey önceden yazılıp çizilmiş. Fazla kafaya takmaya gerek yok. Her şey vakti gelince olur. Du’a ve tevekkül edelim.” sözleri dikkatimi farklı bir noktaya çekti. Ağır siyasi baskı ve zulümlere muhatap bir kısım insanlar kendilerini tümüyle kaderin kucağına atıyor. Aynı toplumsal çalkantılara maruz kalan bir kısım insanlar ise rasyonel bir sorgulama içine giriyor. Sadece siyasi kriz ve sarsıntıların sebeplerini değil, ön kabullerle inana geldikleri değerleri de sorgulamaya başlıyor. Kimlerin hangi hatalarıyla bu zulüm çağlayanı gelip çatmıştı? Olayların arka planına odaklanmadan sorunları kalıcı şekilde çözmek mümkün mü?
Bu iki temel eğilim, zihnimde şu soruyu çağrıştırdı: Din kaynaklı tarikat, mezhep ve felsefi akımlar hangi tarihi/siyasi felaketlerden sonra oluşmuştur? Eğer savaş, zulüm ve “fitne” gibi sosyal hadiselerle tarikat ve mezheplerin oluşumu arasında bir ilişki söz konusuysa, bu, günümüzdeki dini hareketlerin geleceğiyle ilgili ciddi bir ipucu olabilir mi?
İlk okumalarımdan sonraki tespit çarpıcıydı: Tarikat, mezhep ve felsefi akımların hemen hemen hepsi, “fitne” ve kargaşanın hüküm sürdüğü zaman dilimlerinde yapısal bir şekle dönüşüyor.
Gerçekten de kriz döneminde yaşayan bir kısım insanlar hadiselere rasyonel yaklaşıyor ve çalkantının sebeplerini sorguluyor. Savaş, iç kargaşa, siyasi baskı ve zulümlere karşı olağan/doğal bir tepkidir bu. İnsanlar hiç kafa yormadan kabullendikleri değerleri yeniden elden geçiriyor. Felsefi akımların çoğu böylesi sorgulamalar sonucunda doğmuyor mu zaten.
Bazen buhranlar veya sosyal fırtınalarla gelen sorgulamalar, makul cevaplarla buluşarak, fertleri zihnen ve kalben tatmin edebiliyor. Bazen de herhangi bir cevapla buluşamadığından çeşitli boşlukları ve yeni soruları doğuruyor. Siyaset, din, inanç, sevgi, dostluk, düşman ve düşmanlık gibi kavramlar anlam değişikliğine uğruyor.
Kimi insanlar ise daha çok kaderci veya teslimiyetçi bir anlayışla olayları açıklamaya ve göğüslemeye çalışıyor. Yaşanan felaketlerin bir imtihan olduğu, günahlarından ötürü musibetlerin geldiği ve tekrar Yaratıcıya sığınmaktan başka çare olmadığı dile getiriliyor. Zor dönemi az yarayla atlatmak için özellikle iki şey, itaat ve sabır tavsiye ediliyor, kolektif bir anlayışla yinelenerek vurgulanıyor. Allah’a, kadere, duaya, kendine has dini ritüellere atıflar yapılmak suretiyle, bunlar ibadetten de öte hayatın bir parçası haline getiriliyor. Bu yaklaşımlar da zamanla bir ‘yol’a veya tarikata dönüşüyor.
Neyse ki mezhep ve tarikatların oluşma süreçlerinde yaşanan tarihi olaylara dair yeterli bilgiye kolaylıkla ulaşmak mümkün.
Mutezile ve Cebriye Örneği
Mesela Mutezile ve Cebriye gibi itikadi mezheplerin oluşum süreci bu tezimizi destekler niteliktedir.
Kader konusunu tartışmaya açan ilk şahıslardan biri olan Ma’bed bin Halid el-Cüheni (öl. 704), Allah tarafından önceden belirlenmiş bir kaderin bulunmadığını, insanın eylem ve tavırlarında tamamen serbest olduğunu savunur. Bu düşünce sonradan “Kaderilik” veya “Kaderiyye” olarak adlandırılır. Emeviler döneminde yaşayan Ma’bed, halkın zulüm ve haksızlıklar karşısında kaderci bir tevekkül anlayışına saplandığını görür. Bunun üzerine zulmün bir kader olmadığını söyler ve sonunda işi kaderi inkâr etmeye kadar götürür. Bu muhalefeti sebebiyle Haccac tarafından öldürülür. Bu akımın yerine Abbâsîler döneminde gelişen Mu‘tezile geçer.
Kaderin nefyedilmesine tepki olarak Cehm bin Safvan’ın (öl. 745) ileri sürdüğü, sonradan “Cehmilik” veya “Cebriyye” olarak tarihe geçen başka bir görüş ortaya çıkar. Buna göre yapılan işlerde insanın kendi iradesi söz konusu değildir. Yani bir insan ne yapıyorsa zorunlu olarak yapıyordur.
Kısaca Cebriye’ye göre kişi kader ve fiilleri konusunda söz sahibi değildir. Her türlü fiili yaratan ve yaptıran Allah’ın kendisidir. İnsanın hür iradesi yoktur. Kaderiye ve Mutezile ise “Fiili işleyen ve yaratan kişinin kendisidir, kişi fiili Allah’ın ona bağışladığı bir yaratma kudretiyle kendisi yaratır, fiillerin yaratılmasında ve olmasında Allah’ın hiçbir müdahalesi yoktur.” şeklinde tam aksi bir görüşü savunur.
Bu dönemdeki siyasi baskılar ve iç karışıklara yol açan fitneler, farklı dini ve felsefi akımların oluşumunda önemli rol oynamışlardır. Daha sonraki dönemlerde yaşanan savaşlar ve siyasi kargaşalarda, bazı kimseler İmam Maturidi’nin yaklaşımını benimseyerek aklı ön plana çıkarır ve hadiseler arkasında sebep sonuç ilişkisi aramaya çalışırken, bazıları da İmam Eşari’nin yaklaşımıyla kader ve kolektivizme vurgu yapar. Ehl-i hadis ve Eşari’nin yaklaşımı tarikatların oluşumunda önemli bir adım sayılabilir.
Bir benzer gelişme de Sünni ve Şii mezheplerin gelişmesinde yaşanır. Mesela sık sık Özbek istilalarına uğrayan Horasan Safevi idaresinde kalırken, Maveraünnehir ile Harezm yöresi Özbeklerce idare edilir. On iki İmam Şiiliği’ni resmi mezhep olarak kabul eden Safevi şahlarına karşı Özbekler Sünniliği savunur. Daha çok siyasi sebeplere dayanan bu ayrılık, Horasan ve Maveraünnehir’de felsefi ve dini açılardan farklılıklara yol açar. Bu durum dini hareketlerin siyasi gelişmelerin gölgesinde şekillenmesine ayrı bir örnektir. Safevi devletinin dini esaslar üzerine kurulması, Şah İsmail ve ondan sonra gelenlerin yalnız siyasi hükümdar değil, dini lider sıfatını da taşımalarına sebep olur. Öte yandan Şibani Han da İmamü’z-Zaman, Halifetü’r-Rahman lakaplarıyla Sünni İslam dünyasının kahramanı rolünü oynamak ister.
Velhasıl “mürtekib-i kebire”den (büyük günah işleyen kimse) Kur’anı Kerim’in mahluk olup olmadığı tartışmalarına, Mu’tezile’nin “el-menziletü beyne’l-menzileteyn” (imanla küfür arasında bir yerde, yani fasıklık noktasında) yaklaşımından kader inancına kadar bugün kelâmi görüşler diye okunan hususların, esasen erken dönemlerdeki siyasi çalkantıların, iç kargaşaların itikada yansımasıyla geliştiği söylenebilir.
Moğol Felaketi – Mevlevilik, Bektaşilik ve Vehhabilik
Evvela güçlü şekilde teşkilatlanan ilk tarikatların 12. yy’da Abdulkâdir Geylânî’nin kurduğu (ö. 1166) Kadirilik, Ahmed Yesevî’nin kurduğu (ö. 1166) Yesevîlik ve Ahmed Rifâî (ö. 1183) tarafından kurulan Rifâilik tarikatını hatırlatıp geçelim. Bu tarikatların oluştuğu coğrafyalarda 12. yüzyılda yaşanan savaşların etkisi ayrı bir araştırma konusudur. Büyük Selçuklu Devleti’nin (1037-1157) yıkıldığı ve Abbâsîlerin (750-1258) de Haçlı Seferleri’yle eski gücünü kaybettiği bilinmektedir. Buhara’da 1238-39’da ayaklanma yaşanır. Cengiz Han’ın torunu Hülagü’nün idaresindeki İlhanlılar, 1258’de Bağdat’ı harabeye çevirirerek Halife Müsta’sım’ı ve yakaladıkları hanedan üyelerini öldürürler. Bununla yetinmeyip içlerinde on binlerce yazma eser bulunduran Bağdat kütüphanelerini yakıp yıkarak geriye kalan kitapları da Dicle Nehri’ne atarlar. Bunlar, müzik, sanat, edebiyatla birlikte Hikmet Evi’nde bilhassa Antik Çağ dönemine ait bütün dünyadan çevrilen çok değerli bilimsel eserlerdir.
Abbasi dönemini bitiren bu büyük facianın sebepleri üzerine ilk kafa yoranlardan biri Ahmed ibn Teymiyye’dir (1263-1328). Fıkıh alimi İbn Teymiyye, bu yenilginin arkasında Müslümanların iman zayıflığının yattığını ileri sürerek Müslümanların toptan İslam’ın temellerine geri dönmesi gerektiğini savunur. İman ve amelle ilgili bütün rükünlerin Kur’an ve Sünnet süzgecinden geçirilmesini öngörür. Mezar başında ibadet edilmesi, tarikat şeyhlerinin kutsanması, kutsal metinlerin tasavvufi bakış açısıyla yorumlanmasına karşı çıkarak lafzi, katı ve hoşgörüsüz bir İslam anlayışını ortaya koyar. Şiileri, Moğolları destekledikleri gerekçesiyle eleştirir, kendisi gibi düşünmeyenlerin kolayca tekfir edilmesinin önünü açar.
Siyasal İslamcılığın önemli hareketlerinden olan Vahhabiliğin kurucusu Muhammed ibn Abdülvehhab (1703-1792), Mekke ve Medine’de kelam ve fıkıh öğrenimi alırken İbn Teymiyye ve Ahmed bin Hanbel’den etkilenir. İbn Teymiyye, Moğol faciasından sonra kurtuluşu katı bir İslam anlayışında görür. İbn Hanbel ise Yunan filozoflarından etkilenen ve daha rasyonel düşünen Müslüman alimlere karşı katı bir tutum sergiler. Ancak her ikisi de ortaya koydukları bu fikri temellerin üzerine bir gün gelip Vehhabiliğin oturacağını elbette bilemezdi. Bu İslamcı akıma göre Kur’an ve Sünnet’i lafzi olarak ele alan kendi kabulleri dışındaki her türlü felsefi ve kelami yorum bid’attır. Bunları yapanlar da duruma göre müşrik olarak değerlendirilir. Esasen Abdülvehhab da iç çatışmaların içinde hayatını geçiren biridir. Memleketi Necid’de iç karışıklıklar sebebiyle Suud ailesinin yönetimindeki Dir’iye’ye sürgüne gitmek zorunda kalır. Bu bölgeye hâkim olan Suud aşiretinin desteğiyle fikirleri yayılır. Dinî muhaliflerini müşrik diye adlandırdığından taraftarları bunlara karşı cihat başlatır. İlk dönem İslam tarihine damgasını vuran Haricilerle Vehhabilerin “tekfir” anlayışındaki benzerlik ilginçtir. Yayılmacı politikalarla Necid’i ele geçirmeleri Vehhabiliğin gelişmesi açısından dönüm noktasıdır. Bu da dini akımların nasıl sosyal, siyasi kargaşa ve felsefi taarruzların gölgesinde geliştiğine tipik bir örnektir.
Yine Moğol saldırılarıyla Anadolu tarumar edilir ve Anadolu Selçuklu Devleti (1075-1308) yıkılarak beyliklere ayrılır. Bu kargaşa yıllarında yaşayan Yunus Emre [öl. 1320], Mevlâna [öl. 1273] ve Hacı Bektâş-ı Velî [öl. 1270] gibi önemli şahsiyetlerin, insanı merkeze alarak sevgiyi, kardeşliği, insanlığı vurgulaması boşuna değildir. Kargaşanın hâkim olması ve zulmün ayyuka çıkması sonucunda insanın ve sevginin yüceltilmesinden daha doğal ne olabilir? Öte yandan Nazi vahşetini yaşayan Almanya’da, “İnsanın onur ve haysiyeti dokunulmazdır.” cümlesinin anayasaya birinci madde olarak girmesi ve yine İkinci Dünya Savaşı sonrasında İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin açıklanması bu bağlamda değerlendirilebilir.
Aslında benzer gelişmeler farklı şekillerde Avrupa’da da yaşanmıştır. Yunus Emre ve Mevlana’nın çağdaşı olan ve Hıristiyanlık tarihinde felsefeci ve din bilgini kimliğiyle kabul gören Thomas von Aquin [öl. 1274] Dominikan tarikatının yayılmasına önemli katkılarda bulunur. Yaşadığı dönemde dört Haçlı Seferi düzenlenir. Katolik Kilisesi gittikçe güçlenir. Hatta 1250’lerde engizisyon mahkemeleri bile bu tarikata verilir.
Timur Dönemi ve Nakşibendilik
Timur, 1370’li yıllarda iktidarını sürdürür. Maveraünnehir’de ayaklanmalar ve çatışmalar yaşanınca orayı ele geçirir. Parçalanmış durumda olan İran’a 1386’da saldırıp Azerbaycan’ı işgal eder. 1390-91 kışını Taşkent’te geçirir ve 1392-96 arasında beş yıl süren İran Seferi’ni düzenler. Bağdat kapılarına dayanır. Sonrasında 1399 ve 1404 arasında yedi yıllık sefere çıkar. Osmanlıların Çubuk Savaşında (1402) Timur’a yenilmesiyle fetret dönemi başlar.
Daha sonraki yıllarda Taşkent, Buhara ve Horasan gibi yerlerde Timur’un oğulları arasında yapılan savaş ve kargaşalar devam eder. Maveraünnehir ve Horasan bu kargaşaların merkezi olur (1413).
Bir yandan tarihteki savaş, kargaşa ve sosyal krizleri, diğer yandan da tarikatların oluşum süreçlerini incelediğimizde önemli bir gerçek karşımıza çıkar: Tarikatlar, hep bu savaşlar ve iç karışıklıkların gölgesinde gelişmiş, zamanla kendine has manevi ritüelleriyle kalıcı bir yapıya dönüşmüştür.
Büyük tarikatlardan Nakşibendîlik de benzer sosyo-politik şartlarda doğar. Zira kurucusu Şah-ı Nakşibendi (1317-1389) Orta Asya’da Timur iktidarı ve sonrasında cereyan eden kargaşa dolu bir zaman diliminde yaşar.
İmam-ı Rabbani (Ahmed Sirhindi) Örneği (1564-1624)
Nakşibendî tarikatından İmam-ı Rabbani Babürlüler döneminin önemli âlimlerindir. Hayatının yaklaşık son yirmi yılını Şah Ekber’in oğlu Cihangir zamanında geçirir. Yine o yıllar da siyasi açıdan karışıktır. İmam-ı Rabbani, tehlikeli görülerek hapse bile atılır. Cihangir, evvela Sih desteğindeki oğlu Hüsrev ile (1606), sonra da kendine karşı ayaklanan Afganlı Osman’a karşı (1612) savaşır. Bu iki ayaklanma bastırılsa da iç ve dış karışıklıklar durmaz. Şehzade Hürrem, Babürlü ordusu ile Melik Amber üzerine gönderilir (1617). Safevi tahtındaki Şah Abbas’ın Kandahar’ı ele geçirmesiyle (1622) gerginlikler yaşansa da Cihangir durumu idare eder.
İmam-ı Rabbani’nin Serhend’deki türbesi
İmam-ı Rabbani, iç ve dış savaşların gölgesinde hayatını geçirir ve tarikatını tohumlarını atar. Takipçileri ise bir tarikat olarak varlıklarını sürdürür. İmam-ı Rabbani hayatını kaybettikten sonra da Cihangir’in oğulları arasında taht kavgaları sürüp gider. O dönemlerde Kandahar (Afganistan) Babürlüler ve Safeviler arasındaki çatışmaların merkezindeydi. Cihangir’in oğlu Şah Cihan 1657’de öldüğünde iki yıl fetret dönemi yaşanır ve yine şehzadeler arasındaki iç savaşla ülke fiilen üçe bölünerek parçalanır. 1658’te güçlü olarak tahta çıkan 1. Âlemgir, 1707’e kadar ülkeyi idare eder, ölümünden sonra son büyük Moğol hükümdarı olarak anılır. Babürlüler artık çöküşe geçer. İngilizlerin sömürge politikalarıyla 1858’de resmen yıkılan Babürlülerin mirası üzerinden bağımsız Hindistan, Pakistan ve Bangladeş doğar.
Bu bölgelerdeki tarikat yapılanmalarını siyasi ve sosyal çalkantılardan bağımsız görmek imkânsızdır. Bu çalkantılar ortasında çaresiz kalan insanların bir desteğe ve sığınağa ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyacı önemli dini şahsiyetler etrafında şekillenen tarikatlar karşılar. İmam-ı Rabbani ve takipçilerinin bir tarikat olarak şekillenmesi bu gelişmeler ışığında tekrar değerlendirilebilir.
Toplumdaki siyasi kargaşalar, dini çekişmeler, ekonomik ve sosyal krizler tarikat, mezhep ve tasavvuf gibi oluşumlara ilgiyi artırmış ve artırmaktadır. Belli coğrafyalarda ve zamanlarda yoğunlaşan savaşlar ve taht kavgaları, bitmeyen dini ihtilaflar ve çekişmeler, önü alınamayan sosyal çalkantılar toplumların rahat bir nefes almasını engeller. Hem farklı fikir ve mezheplere bölünen grupların taassuba bürünerek giriştikleri ciddi rekabetler hem de siyasi çekişmeler, insanların iki arada bir derede kalmalarını netice vererek yeni arayışlara girmelerine yol açar. İçinde yaşadıkları şartlardan bunalan bazı insanlar maneviyatı geliştiren, yalnızlığı, karamsarlık ve bedbinliği gideren “huzur” mecralarına, ilaç gibi gelen tasavvufi/manevi alanlara yönelir.
Kargaşa ortamlarında dinin de önemsediği cemaat olarak yaşama, birlikte hareket etme prensipleri öne çıkarılır. Çünkü tarikat oluşumları böyle dini bir temelde kolayca hayat bulabilir. Hukukun bozulup, nizamın kalmadığı, zulmün her tarafı sardığı zaman dilimlerinde cemaat, tarikat veya sufî hareketler alternatif bir zemin sunar. Zulme uğrayanlar (temel ihtiyaçlarından dolayı) birbirlerine daha çok kenetlenir ve “gücü her şeye yeten” Allah’a yakınlaşır. Badirelerden kurtuluşun ancak O’nun yardımıyla gerçekleşeceğine olan inanç daha da pekişir. Bu ahvalde referanslarını genellikle dinden alan gruplar, bir tarikat yapısına dönüşme süreci yaşamaya başlar.
Sonuç olarak; ister Batı’da ister Doğu’da (tasavvufi) tarikatların, felsefi akımların ve aşırı/marjinal hareketlerin; sosyal patlamalar, felaketler, savaşlar, siyasi baskılar ve türlü zulümlerle birlikte ortaya çıktığı ve bu vasatta geliştiği söylenebilir. Kanaatime göre bu husus, akademik ve bilimsel açıdan ele alınıp değerlendirilmeyi bekleyen önemli bir konudur.
Bu tezden hareketle günümüzde ciddi zulümlere muhatap bazı dini gruplar, büyük ihtimalle içe kapanarak bir tarikat niteliği kazanacaktır. Aslında çoğunluk toplumunda kabul gören, rasyonel tasarruflara açık çağdaş bir sivil toplum örgütü olarak da yollarına devam edebilirler. Ancak Berlin Duvarı gibi önlerindeki tek engel, gelenekçi ve kaderci din anlayışlarıdır.
Muhammet Mertek
